«Адал азамат» – болашаққа сенімді қадам
Updated: 2 days ago
Қазіргі қоғамдағы білім беру жүйесінің алдында тұрған басты міндеттердің бірі – саналы, жауапты, адал азаматты қалыптастыру. Бұл мақсатқа жетудің негізгі жолы – тәрбие мазмұнын жаңарту, оны ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтармен үйлестіру. 2024 жылдан бастап Астана қаласының білім беру ұйымдары «Адал азамат» деген атау алған Біртұтас тәрбие бағдарламасын енгізуде.
Кез келген жүйелік жұмыс сапалы дайындықтан басталады. Ал тәрбие сияқты терең және жауапты салада бұл қағида екі есе маңызды. Сондықтан Біртұтас тәрбие бағдарламасын тиімді іске асыру үшін 2024 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Астана бойынша 10 457 педагог арнайы оқытудан өтті. Офлайн / каскадтық форматта өткен оқыту семинарларына мемлекеттік және жекеменшік мектептердің, техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарының мамандары қатысты.
Бұл білім берудің барлық деңгейлерінде бірыңғай мазмұнда, бірыңғай жүйе шеңберінде тәрбиені іске асыруға жол ашқан маңызды қадам болды. Оқыту барысында мұғалімдер бағдарламаның құрылымын ғана емес, сонымен қатар білім беру процесін жаңа позициялардан құрудың әдістері мен тәсілдерін, құндылықтарға негізделген жобалық жұмысты жүргізу тетіктерін игерді.
«Адал азамат» Біртұтас тәрбие бағдарламасы – бұл өскелең ұрпаққа ұлттық, адамгершілік және азаматтық құндылықтарды сіңіруге бағытталған тұтас жүйе. Оның тиімді жүзеге асуы оның мазмұны арқылы ғана емес, сонымен қатар күнделікті білім беру тәжірибесіне нақты жобалар мен құрылымдық тәсілдерді енгізу арқылы қол жеткізіледі.
Бағдарлама білім беру ұйымдарында арнайы сынып сағаттары, қауіпсіздік сабақтары, әлеуметтік жобалар және оқыту арқылы іске асырылады.
Өткен оқу жылында Астана қаласының орта, кәсіптік және техникалық білім беру ұйымдарында 7 795 сынып сағаты өткізілді. Бұл тәрбие сағаттары оқушылардың бойында әдептілік, қамқорлық, жанашырлық, үлкендерге құрмет, патриотизм, еңбекқорлық сияқты құндылықтарды қалыптастыруға бағытталған. Әр сабақтың мазмұны жас ерекшеліктерін ескере отырып дайындалады әрі моральдық және рухани дамуға оң әсерін тигізетіндей етіп жасалады.
Сынып сағаттарында «Қауіпсіздік сабақтары» біріктірілген, онда балалар қорқытудың алдын алу, жаман әдеттерден аулақ болу, сондай-ақ төтенше жағдайларда дұрыс әрекет ету және қауіпсіздік ережелерін сақтау сияқты маңызды аспектілерді үйренеді. Бұл шаралар қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыруға, жауапкершілік пен қырағылыққа тәрбиелеуге айтарлықтай әсер етеді.
МЕКТЕПТЕРДЕГІ ЖҮЙЕЛІ ЖҰМЫС
Бағдарлама тұжырымдамасына сәйкес жүйелі кешенді жұмыс жүргізілуде, оның міндеттері отбасылық құндылықтарды нығайту, экологиялық және мәдени тәрбие беру, салауатты әдеттерге баулу және т.б. болып табылады.
Күн сайын өткізіледі:
– «Ұлттық ойын – ұлт қазынасы» – үзіліс кезінде оқушылардың бос уақытын асық, тоғызқұмалақ, бес тас және т.б. сияқты ойын түрінде ұйымдастыру.
– «Өнегелі 15 минут» – ата-аналардың баласымен күнделікті 15 минут бойы өзекті моральдық тақырыптардың біріне жеке әңгімелесуі.
– «Үнемді тұтыну» – жадынамалар, нұсқаулықтар және парақшалар арқылы күнделікті қолданатын табиғи ресурстарға – суға, тамаққа, энергияға ұқыпты қарауды қалыптастыру.
– «Күй күмбірі» – қоңыраудың орнына күйлерді қолдану, сондай-ақ ұзақ үзіліс кезінде күйлерді ойнатып қою.
Апта сайын:
– «Менің Қазақстаным» – оқу аптасының басында бірінші сабақта білім алушылар Қазақстан Республикасының әнұранын орындайды.
– Аптаның дәйексөздері – мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, халық даналығы, көрнекті қайраткерлердің қанатты сөздері бүкіл ұйымның оқу және сыныптан тыс жұмыстарының арқауы болып табылады. Аптаның дәйексөздері ақпараттық стендтерде, LED экрандарда және тақталарда көрсетіледі.
Сонымен қатар, аптаның әр күні нақты құндылықтарға арналған.
Дүйсенбі – «Этика». Апта моральдық-адамгершілік бағдарларға баса назар аударудан басталады. Мектептерде балалардың бойында жақсылық, адалдық, әділдік, достық және өзара көмек ұғымдарын дамытуға бағытталған сынып сағаттары, әңгімелер мен пікірталастар өткізіледі. Ойын формалары қолданылады, өмірлік жағдайлар, әдеби мысалдар талқыланады. Балаларды бір-біріне қамқорлық пен көңіл бөлуге ынталандыратын «Күннің қайырлы ісі» акциясы қолданылады.
Сейсенбі – «Денсаулық». Аптаның екінші күні салауатты өмір салты мәдениетін нығайтуға арналған. Мектептерде спорттық эстафеталар, ашық ойындар, таңертеңгілік гимнастика ұйымдастырылады. Медицина қызметкерлері мен педагогтер дұрыс тамақтану, күн тәртібі, жаман әдеттердің алдын алу туралы түсіндірме әңгімелер жүргізеді. Жекелеген мектептерде салауатты тамақтануды насихаттау, пайдалы тағамдардың дәмін тату жобалары енгізілуде.
Сәрсенбі – «Кәсіби бағдар». Орта мектеп оқушыларының кәсіби өзін-өзі анықтауына бағытталған. Бұл күні кәсіби бағдар беру сабақтары, түрлі кәсіп өкілдерімен кездесулер, колледждерге, университеттерге және қала кәсіпорындарына экскурсиялар өткізіледі. Мұғалімдер оқушыларға өмір жолын саналы түрде таңдауға көмектесетін тренингтер мен жобалық жұмыстарды («Болашақтың мамандығы», «Менің арманым») пайдаланады.
Бейсенбі – «Тазалық». Дәстүр бойынша, бейсенбіде еңбек пен экологиялық тәрбиеге баса назар аударылады. Мектептерде «Тазалық сағаты» өткізіліп, сыныптар мен мектеп жанындағы аумақты көркейту жұмыстары жүргізіледі. Экологиялық акциялар ұйымдастырылады: макулатура мен пластик жинау, ағаш отырғызу, жасыл желектерді күту. Мысалы, «Аптаның ең таза кабинеті» сияқты байқаулар балалардың еңбекқорлығын, жауапкершілігін және өздері пайдаланатын ресурстарға ұқыпты қарауын қалыптастыруға ықпал етеді.
Жұма – «Ұлттық құндылықтар». Аптаны ұлттық мәдениет пен дәстүрге арналған күн аяқтайды. Бұл күні тарихты, халық ертегілері мен эпостарын, ұлттық ойындар мен қолөнерді зерттеу бойынша іс-шаралар ұйымдастырылады. Сәндік-қолданбалы өнер көрмелері, шығармашылық байқаулар, шеберлік сыныптары өткізіледі. Балаларға өз халқының рухани мұрасымен байланысты сезінуге көмектесетін мәдени дәстүрлерді ұстаушылармен кездесулер маңызды рөл атқарады.
Тәрбие жұмысын апта күндері бойынша тақырыптық бөлу қала мектептеріне рухани-адамгершілік, дене шынықтыру, еңбек, кәсіптік және мәдени тәрбиені үйлестіре отырып, өскелең ұрпақтың бойында құндылықтарды жүйелі түрде қалыптастыруға мүмкіндік береді, баланың жеке басының жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді және білім беру ұйымдарында тәрбие ортасын нығайтуға ықпал етеді.
АЛТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЖОБА
Біртұтас тәрбие бағдарламасы: «Қамқор», «Еңбегі адал – жас өрен», «Ұшқыр ой алаңы», «Smart bala», «Шабыт», «Балалар кітапханасы» атты алты әлеуметтік жоба арқылы жүзеге асырылады.
«Қамқор»
«Қамқор» жобасы оқушылардды волонтерлік қызметке тартуға бағытталған.
«Қоғамға қызмет» – «Служение обществу» бағдарламасы бойынша ата-аналар қауымдастығымен және жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп, өткен оқу жылында бір жылдың ішінде қарттарға қамқорлық, жануарларға күтім, қайта өңделген табиғи материалдардан құс ұяларын жасау және т.б. осы сияқты 842 іс-шарада 57 822 бала жұмыспен қамтылды.
Білім беру ұйымдарында «Таза Қазақстан» – «Чистый Казахстан», «Табиғатқа қамқорлық жасаймыз» – «Мы заботимся о природе», «Мейірімділік себеті» – «Маяк доброты», «Дос болайық» – «Давайте дружить», «Менің бауырым» – «Мой брат», «Жылу» – «Тепло», «Жер сағаты» – «Час Земли» акциялары, «Түлектердің ағаш егуі» – «Посадка деревьев выпускниками» экочелленджі жүзеге асырылуда.
«Жер сағаты» экологиялық акциясы климаттың өзгеруі мен ресурстарды үнемдеудің жаһандық мәселелеріне назар аударуға бағытталған бастама болып табылады. Акцияның орталық элементі – жарық пен электр құрылғыларын бір сағатқа өшіру, бұл энергияны ұқыпты пайдалану міндеттемесін білдіреді. Білім беру ұйымдарына табиғи ресурстарды қорғаудың маңыздылығы туралы әр сыныптан жылына бір постер шығаруға кеңес беріледі.
«Түлектердің ағаш егуі» экочелленджі – бұл мектеп аулаларында немесе көше бойында бір мезгілде ағаш отырғызудан тұратын бүкіл республика бойынша мектептердің 9 және 11-сыныптарының түлектері арасында челлендж ұйымдастыру.
«Табиғатқа қамқорлық жасаймыз» – мектеп жанындағы аумақты жинау немесе қоғамдық пайдалану орындарын (саябақтар, скверлер) күтіп-баптау акциясы.
«Еңбегі адал – жас өрен»
«Еңбегі адал – жас өрен» жобасы әртүрлі мамандықтарға қызығушылықты дамыту арқылы жас кезінен бастап еңбексүйгіштік пен кәсіби біліктілік құндылығын қалыптастыруға бағытталған. Жоба аясында 1440 іс-шара ұйымдастырылды: «Күзгі асар» – «Осенний асар» жәрмеңкесі, «Мамандықтар әлемі» – «Мир профессий» іс-шаралары, «Мамандықтар марафоны» байқаулары, түрлі мамандықтардың мамандарымен кездесулер, кәсіби бағдарлауға бағытталған мектептің әлеуметтік желілеріндегі жарияланымдар, оларға 58 015 білім алушы тартылды.
«Күзгі асар» жәрмеңкесінде білім алушылар табиғи материалдардан – күзгі егіннен және ормандағы табиғат тартуларынан өздері жасаған, ата-аналарымен бірге жасаған қолөнер бұйымдарын көрсете алады.
«Мамандықтар әлемі» – бұл мамандықтармен танысу үшін әртүрлі кәсіпорындарға немесе мекемелерге бару.
«Мамандықтар марафоны» байқауы WorldSkills-ке ұқсас, өзінің қандай да бір шеберлігін (мысалы, ағаштан бұйым жасау) көрсету арқылы әртүрлі мамандықтағы ең жақсы маманды анықтауға бағытталған. Байқау сарапшыларына әртүрлі саладағы мамандықтардың үздік мамандарын тарту ұсынылады. Сондай-ақ, балалар мектептің әлеуметтік желілерінде орналастырылатын түрлі мамандықтар өкілдерінен сұхбат ала алады.
«Шабыт»
«Шабыт» жобасы аясында негізгі құндылықтар балаларға шығармашылық қызмет арқылы сіңіріледі, қазірдің өзінде 1193 іс-шара ұйымдастырылып, 49 991 бала қамтылды. Бұл «Шаттық «байқауы, «Даналық ұстаздан», «Ананың аялы алақаны» челлендждері, «Ұлттық мәдениет» көрмесі, «Жас сарбаз» әскери-патриоттық ән фестивалі, «Әншуақ» фестивалі, «Домбыра күні» концерті мен көрмесі, мектеп театрларының жұмысын ұйымдастыру.
Елордалық білім беру жүйесіндегі тәрбие жұмысының креативті форматтарының жарқын мысалы – балалар мен жасөспірімдер арасындағы «Шаттық» қалалық шығармашылық байқауы. Бұл республикалық деңгейде теңдесі жоқ, оқушылардың шығармашылық әлеуетін ашуға, қолдауға және дамытуға бағытталған Астананың авторлық бастамасы. Тек осы оқу жылында осы ірі жобаға білім беру ұйымдарының он мыңға жуық дарынды тәрбиеленушісі қатысты.
«Даналық ұстаздан» челленджі Мұғалімдер күні қарсаңында өткізіледі және алғашқы мұғалімдерге, сүйікті педагогтерге және құрметті тәлімгерлерге арналған. Қатысушылар бейнехабарлама, мақалалар, өлеңдер, әндер, суреттер және басқа да шығармашылық формалар арқылы ризашылықтарын білдіре алады.
«Ұлттық мәдениет» көрмесі ұлттық атрибуттарды (ағаштан, металдан, матадан, киізден және басқа материалдардан жасалған бұйымдар) пайдалана отырып орындалған балалардың шығармашылық жұмыстарын ұсынады. Мұғалімдерге, білім алушыларға және ата-аналарға аптасына бір рет мектепке ұлттық киіммен келуге немесе ұлттық мәдениетті насихаттау үшін ұлттық атрибуттарды қолдануға кеңес беріледі.
«Жас Сарбаз» әскери-патриоттық әндер фестивалі саптық әндер байқауын, әскери-патриоттық фестивальді, спорттық-далалық ойындарды өткізуді қамтиды. Білім беру ұйымдарына «Жас сарбаз» фестивалін өткізу кезінде қазақстандық авторлардың әндерін және ұлттық әскери форманы пайдалану ұсынылады.
«Ананың аялы алақаны» челленджін өткізу кезінде білім алушылар бейнероликтер, мерекелік ашықхаттар және бейнеқұттықтаулар арқылы аналарына, әжелері мен әйелдерге алғыстарын білдіре алады.
«Әншуақ» балалар ән фестивалі онлайн – «TikTok» әлеуметтік желісінде (ТикТок) #Әншуақ хэштегімен өз әнін жанды дауыста орындаудың бейнежазбасын жариялау арқылы өткізіледі.
«Домбыра күні» – білім алушылардың, дарынды музыканттар мен орындаушылардың қатысуымен түрлі ұлттық аспаптар көрмесімен сүйемелденетін концерт ұйымдастыру.
Мектеп театрының жұмысын ұйымдастыру тек театрландырылған қойылымдарды ғана қамтымайды, зерттелген әдеби шығармалар, тарихи оқиғалар мен айтулы күндер, жаман әдеттердің алдын алу (лудомания, нашақорлық, кибергигиена т.б.) бойынша сыныптар арасында театрландырылған қойылымдардың байқаулары мен фестивальдерін өткізу ұсынылады.
«Ұшқыр ой алаңы»
Бұл жоба құндылықтарға, тарихи оқиғаларға, атаулы күндерге, заңдар мен құқықтарды зерттеуге, жаман әдеттердің алдын алуға (лудомания, нашақорлық, кибергигиена, зорлық-зомбылық, қорқыту және т.б.), өмірлік жағдайларға байланысты тақырыптар бойынша пікірталастар мен зияткерлік ойындар өткізу арқылы құндылықтарды ілгерілетуді қамтиды. Пікірталас кезінде ата-аналарды, қызықты тұлғаларды, қоғам қайраткерлерін тарту ұсынылады.
«Smart bala»
«Smart bala» инновациялық жобалар байқауларын қамтиды.
«Startup» байқауы кәсіпкерлік және инновация саласында білім алушылардың қызығушылығын оятуға және дағдыларын дамытуға бағытталған. Білім беру ұйымдарына TEDx форматында хакатондар, челлендждер, инновациялық идеялардың тұсаукесерлерін өткізу ұсынылады.
«Өнертапқыштыққа алғашқы қадам» – бұл жасанды интеллекті пайдалана отырып (мектептің мүмкіндіктерін ескере отырып) ұйымдастырылатын командалық инновациялық жұмыстар байқауы. Байқауды дайындау және өткізу шеңберінде инновациялық объектілерге бару немесе осы объектілер туралы материалдарды (EXPO, IT-мамандарды даярлау жүргізілетін университеттер, ғарыш айлағы және басқалар) онлайн-қарау ұсынылады.
«Балалар кітапханасы»
Бұл жоба оқу мен білімге деген қызығушылықты арттыруға арналған. Ол әдеби кештерді, кітап жәрмеңкелерін, кітап кейіпкерлерінің байқауларын, «Кітап айналымы» акциясын, «Шын жүректен кітап сыйла!» челленджін қамтиды.
Білім беру ұйымдарына балалар мен жастар арасында танымал заманауи авторлардың кітаптарын талқылауды ұйымдастыру ұсынылады.
«Кітаптар айналымы» – бұл мектеп буккроссингі, кітапханада кітап сөресі құрылады, онда әркім өз кітабының орнына қажетті кітапты таңдай алады.
«Шын жүректен кітап сыйла!» челленджі «Досыңа кітап сыйла» акциясын, жазбалары мен тілектері бар сыйлық мұқабаларын жасауды қамтиды.
ЗАҢ МЕН ТӘРТІПТІ ҚҰРМЕТТЕУ
Біздің балаларымыз еркін дамып, жан-жақты білімді болып өсуі үшін ең алдымен білім беру ұйымдарында қауіпсіз орта құру қажет. Осыған байланысты полициямен, прокуратурамен, Төтенше жағдайлар департаментімен және басқа да мүдделі органдармен жүйелі түрде бірлескен жұмыс жүргізілуде. Мысалы, биылғы жылы 2198 профилактикалық іс-шара ұйымдастырылды, оған 159 504 бала және мүдделі органдардың 120-дан астам өкілі қатысты. Іс-шаралар негізінен қорқытудан қорғауға, ойындар мен өмірге деген салауатты қатынасты қалыптастыруға бағытталған.
Құқықтық тәрбие құқықтық мәдениетті қалыптастыруға және жеке тұлғаның азаматтық жауапкершілігін дамытуға бағытталған маңызды құрал болып табылады. Заң мен тәртіпті құрметтеу – баланың жеке дамуы мен әлеуметтенуінің негізгі шарты. Бұл құндылықтарды ерте жастан сіңіру құқықтық жауапкершілік пен қоғамдық сананың дамуының жоғары деңгейін қамтамасыз етеді.
Қала деңгейінде іске қосылған «Заң және тәртіп» жобасын ерекше атап өткен жөн. Оның негізгі мақсаттары – заңнаманың негіздерін зерделеу, балаларға олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, заңның үстемдігін түсіну, өз іс-әрекеттері үшін жауапкершілікті қабылдау.
1. Құқықтық ағарту:
- құқық және азаматтану негіздері бойынша тұрақты сынып сағаттары мен тақырыптық сабақтар өткізу;
- Қазақстан Республикасының заңнамасын білу бойынша құқықтық диктанттарды, олимпиадалар мен викториналарды ұйымдастыру;
- БҰҰ конвенциясы мен ҚР Конституциясы негізінде баланың құқықтары мен міндеттерін зерделеу.
2. Қоғам институттарымен өзара іс-қимыл:
- оқушылардың құқық қорғау органдарының өкілдерімен, заңгерлермен, соттармен, адвокаттармен кездесуі;
- мамандардың қатысуымен бірлескен дөңгелек үстелдер мен профилактикалық дәрістер өткізу.
3. Профилактикалық жұмыс:
- құқық бұзушылықтың, қорқытудың, жаман әдеттердің алдын алу бойынша әңгімелер мен тренингтер;
- оқушылардың құқықтары мен міндеттері, тәртіпті бұзғаны үшін жауапкершілік туралы түсіндіру жұмыстары;
- қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру, мектептегі және қоғамдық мінез-құлық нормаларын құрметтеу.
4. Қалалық бастамалар мен байқаулар:
- «Менің өмірімдегі заң» тақырыбында жыл сайынғы эсселер, плакаттар мен бейнероликтер байқаулары;
- құқықтық сауаттылықтың онкүндіктері мен тақырыптық апталарын өткізу;
- мектептердің құқықтық мәдениет және азаматтық белсенділік мәселелері бойынша жалпы қалалық форумдарға қатысуы.
Сонымен қатар, жасөспірімдер арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу, бос уақытты тиімді ұйымдастыру, мектептегі өзін-өзі басқару органдарының қызметін жандандыру бойынша жұмыстар жүйелі түрде жүргізілуде. Бұл өскелең ұрпақтың әлеуметтік белсенділігі мен әлеуметтік жауапкершілігін арттырады.
ОТБАСЫЛЫҚ ТӘРБИЕНІҢ ҚҰНДЫЛЫҒЫ
Біз тәрбие қуатына тең рухани күштің де, қуат көзінің де жоқ екенін жақсы түсінеміз. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан рухани-мәдени дәстүрлер – асыл мұра. Ежелден бері біздің ата-бабаларымыз өскелең ұрпақты өз еліне және жеріне деген сүйіспеншілік, тектілік пен жан-жақтылық рухында тәрбиелеуді басты мақсат етіп қойды. Өз халқының мәдениетіне сәйкес білім алған адам рухани құндылықтарды сіңіріп, жоғары деңгейге көтеріледі. Осыған байланысты мектеп пен отбасы арасындағы ынтымақтастықтың маңызы зор екенін және оны нығайту біртұтас тәрбие бағдарламасының негізгі бағыттарының бірі болып табылатынын атап өтуге болады.
Бүгінгі таңда білім беру ұйымдарында отбасылық тәрбиені насихаттау мақсатында 142 «даналық мектебі» жұмысы ұйымдастырылды. Ата мен әженің тәрбиесі – рухани байлықты, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді болашақ ұрпаққа берудің қайнар көзі.
Үлкендердің өмірлік тәжірибесі мен тілектестігі балаларға мейірімділік, үлкендерге құрмет және кішілерге қамқорлық сияқты құндылықтарды сіңіреді. Мұндай тәрбие, сөзсіз, отбасылық бірлікті нығайтып, құндылықтарды сақтауға ықпал етеді.
Сонымен қатар, Астана қаласының білім беру ұйымдарының озық тәжірибесін бүкіл республика бойынша тарату мақсатында 2025 жылғы қаңтар-наурыз айларында 2000-нан астам педагог қатысқан «Біртұтас тәрбие бағдарламасын іске асыру тетіктері», «Біртұтас тәрбие бағдарламасы: ұлттық құндылықтар мен қазіргі қоғамның үйлесімі», «Құндылыққа бағдарланған білім – қауіпсіз болашақтың кепілі» тақырыптарында республикалық семинарлар ұйымдастырылды.
Осылайша, «Біртұтас тәрбие бағдарламасы» – бұл жас ұрпаққа тұрақты құндылықтарды, білімге ұмтылуды, еңбекті құрметтеуді, бірегей рухани, мәдени, отбасылық дәстүрлерді беруді және сақтауды, ұрпақтар сабақтастығын, адамгершілік тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған кешенді жүйе. Астана мектептері алдағы уақытта да осы бағытта жаңа серпінмен және кәсіби көзқараспен жұмыс істейтін болады.
АННОТАЦИЯ
Единая программа воспитания «Адал азамат» – это комплексная система, направленная на привитие юному поколению непреходящих ценностей, стремления к знаниям, уважения к труду, передачу и сохранение уникальных духовных, культурных, семейных традиций, обеспечение преемственности поколений, нравственной устойчивости. В школах Астаны проводится большая системная работа по воплощению это программы в жизнь.
Comments