Инклюзивті білім беруді дамытудың негізгі факторлары

Қазақстанда 235 мыңнан астам мүмкіндігі шектеулі бала психологиялық-медициналық-педагогикалық консультацияларда есепте тұрады. Мұндай әрбір балаға қолжетімді, толыққанды білім беру ортасы және әлеуметтік бейімделуіне көмек қажет. Барлық білім алушылар үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің негізгі факторы – инклюзивті, кедергісіз орта құру, ол үшін де тиісті дайындығы бар мұғалімдер қажет. Сондай-ақ, еліміздің алдында БҰҰ-ның Мүгедектердің құқықтары туралы конвенциясының талаптарын орындауға қол жеткізу бойынша негізгі міндеттер тұр. Осы маңызды мәселелердің қалай реттеліп жатқаны туралы журналымызға Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі Инклюзивті және арнайы білім беру департаментінің директоры Лаура БҰТАБАЕВА айтып береді.

Білім берудегі қолжетімділік пен теңдікті қамтамасыз ету Қазақстанның 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында «Сапалы білім» ұлттық басымдығының басты басымдығы ретінде белгіленген. Осы мақсатқа жету үшін бірқатар нақты қадамдар жасалуда.

2021 жылдан бастап жалпы білім беретін мектептердің үлгілік штат санына психологиялық-медициналық-педагогикалық консультацияның ұсынымдары немесе білім беру ұйымының психологиялық-педагогикалық қолдау қызметінің шешімі негізінде баланың сыныпта (топта) өз бетінше оқу мүмкіндігі қалыптасқанға дейін функциялары ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды жеке қолдауды қамтитын педагогтің көмекшісі лауазымы енгізілді.

2022 жылы Ерекше білім беру қажеттіліктерін бағалау қағидалары және Психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету қағидалары бекітілді. Арнайы білім беру қажеттіліктерінің жіктемесі Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының ұсынымдарына сәйкестендірілді. Мүмкіндігі шектеулі балаларға арнайы психологиялық-педагогикалық қолдау көрсетуге мемлекеттік тапсырыс енгізілді.

2023 жылғы қарашада білім берудің барлық деңгейлерінде инклюзивті және арнайы білім беру саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің құрылымында Инклюзивті және арнайы білім беру департаменті құрылды, 

оның құрамына инклюзивті білім беру департаменті және арнайы білім беру департаменті кіреді. Департамент ерекше білім беруді қажеттіліктері бар балалардың білім алуына жағдай жасау, инклюзивті және арнайы білім беру мәселелері бойынша нормативтік құқықтық құжаттарды әзірлеу, азаматтардың өтініштерін, Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі Кеңсесінің, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің, Сенатының және Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарының арнайы білім беру мәселелері жөніндегі өтініштерін қарау мәселелері бойынша білім беру ұйымдарының қызметін үйлестіреді.

Департамент тоқсан сайын Ұлттық білім беру дерекқорында (ҰБДҚ) қалыптастырылған әкімшілік деректерді пайдалана отырып, жергілікті атқарушы органдардың «Инклюзивті білім беруге жағдай жасаған білім беру ұйымдарының үлесі» индикаторының орындалуына мониторинг жүргізеді.

Білім беру ұйымдарында психологиялық-педагогикалық қолдау қызметтерін құруды бақылау білім беру саласындағы жергілікті атқарушы органдардың құзырында екенін атап өткен жөн.

Мүмкіндігі шектеулі балалардың қажеттіліктерін ескере отырып жоспарланған көрсеткіштерге қол жеткізу үшін жергілікті атқарушы органдар: арнаулы білім беру ұйымдарының желісін кеңейту, жалпы білім беретін мектептер мен балабақшаларда арнайы сыныптар немесе топтар ашу сияқты бірнеше тетіктерді пайдаланады, ал мемлекеттік психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттеріне кезекке тұру саны ұлғайған кезде қосымша шара ретінде балаларды психологиялық қолдау көрсететін жеке ұйымдарда мемлекеттік педагогикалық тапсырысты орналастыру механизмі қолданылады. Қазіргі уақытта ол бес облыста жүзеге асырылуда – бұл Алматы мен Шымкент қалаларындағы, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды ​​облыстары мен Жетісу облысындағы 4 мың мүмкіндігі шектеулі баланы қамтитын 49 жеке ұйым. 

2024 жылдың наурыз айында Қазақстан БҰҰ Мүгедектердің құқықтары жөніндегі комитетінде (Швейцария) Мүгедектердің құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясының орындалуы туралы өзінің бастапқы баяндамасын қорғады. Қорғаныс қорытындысы бойынша БҰҰ Комитетінің негізгі ұсыныстары:

1) мүгедектігіне қарамастан барлық балалар үшін жоғары сапалы инклюзивті білім беруді қамтамасыз ету тұрғысынан инклюзивті білім берудегі Қазақстанның көзқарасын жан-жақты қарастыру;

2) бiлiм беру ұйымдарындағы сегрегацияны жою бойынша пәрмендi шаралар қабылдау, мүгедектiкке негiзделген бiлiм беру мен үйде оқытуға ықпалдастырудың қалыптасқан практикасын жою;

3) білім беру ортасының қолжетімділігін қамтамасыз ету және кедергілерді, оның ішінде білім берудің барлық деңгейлерінде инклюзивке деген көзқарасты өзгертуге кедергілерді жою;

4) инклюзивті оқыту мен оқу стратегияларын, оның ішінде көмекші технологияларды пайдалану арқылы қамтамасыз ету;

5) жеке қолдауды, орынды орналастыруды және ерте араласуды қамтамасыз ету.

Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2023–2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында «Мүмкіндігі шектеулі балаларды арнайы психологиялық-педагогикалық қолдаумен қамту» нысаналы индикаторы көзделген. 2024 жылдың соңына қарай қамту 85%-ды құрады. Сондай-ақ, соңғы бір жылда инклюзивті білім беруге жағдай жасаған мектептердің үлесі 90%-ға дейін өсті.

Сол жылы психологиялық-педагогикалық қолдаудың үш деңгейлі моделі енгізілді, оған сәйкес білім алушыларға (тәрбиеленушілерге) келесі деңгейлерде психологиялық-педагогикалық қолдау көрсетіледі:

1) оқытудың жеке және сараланған тәсілдерін қолданатын оқушыларға/тәрбиеленушілерге қатысты сыныптағы (топтағы) мұғалімдермен;

2) жеке дамыту және түзету-дамыту бағдарламаларын пайдаланатын білім беру ұйымдарын психологиялық-педагогикалық қолдау жөніндегі мамандармен;

3) мамандандырылған мамандарды (саңыраулар педагогі, тифлопедагог педагогі, клиникалық психолог) тарта отырып, сондай-ақ мүдделі органдармен және ұйымдармен бірлесіп білім беру ұйымдарымен.

Мүмкіндігі шектеулі балаларды ерте анықтау және ерекше білім беру қажеттіліктерін сапалы бағалау, сондай-ақ психикалық денсаулығын тексеруге және психологиялық-медициналық-педагогикалық консультативтік көмекке мұқтаж балалардың кезекте тұру мәселелерін шешу мақсатында психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялар саны біртіндеп артуда. Бүгінде Президенттің тапсырмасына сәйкес, әрбір 50 мың балаға кем дегенде бір консультация ашылуға тиіс; бұрын әрбір 60 мың балаға бір консультация болатын (бұл жерде біз тек көмекке мұқтаждарды ғана емес, жалпы барлық балаларды айтамыз).

Қолдау кабинеттеріне және ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істеуге арналған жеке бағдарламаларға жаңа талаптар әзірленді.

Қолдау кабинеттерінде психологиялық-педагогикалық қолдау қызметінің мамандары ерекше білім беру қажеттілігі бар балалармен жеке, топтық, топтық сабақтар өткізеді. Кабинеттер белгіленген стандарттарға сәйкес келетін жабдықтармен және жиһаздармен жабдықталуы керек. Сабақтар мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының коррекциялық құрамдас бөлігі аясында арнайы педагогтер әзірлеген түзету-дамыту бағдарламалары негізінде жүргізіледі. Мінез-құлық және эмоционалдық проблемалары, қолайсыз психологиялық факторлары бар, әлеуметтік-психологиялық, экономикалық, тілдік және мәдени сипаттағы кедергілері бар оқушыларға/тәрбиеленушілерге сабақтар психологиялық-педагогикалық қолдау қызметінің мамандары әзірлеген жеке даму бағдарламаларына сәйкес жүргізіледі.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, техникалық және кәсіптік білім беру деңгейлерінде енді «педагогтің көмекшісі» деген штат бірлігі ендірілді.

Жалпы білім беру ұйымдарының үлгілік штаттық деңгейлеріне арнайы педагог лауазымы да қосылды. Арнайы педагогтер мектептің психологиялық-педагогикалық қолдау қызметінің құрамына кіреді. Олардың функцияларына психологиялық-медициналық-педагогикалық комиссияның ұсыныстары негізінде мүмкіндігі шектеулі балаларға арнайы психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету жатады.

Білім алу үшін ерекше жағдайлар жасау, оның ішінде білім беру ұйымдарын арнайы мұғалімдермен және оқу-әдістемелік көмекшілермен қамтамасыз ету білім беру ұйымдарының міндеті. Білім алуға арнайы жағдайлар жасалмағаны үшін білім беру ұйымының басшысы жауапты болады.

Тірек-қимыл аппараты бұзылған балаларға физикалық қолдау көрсету үшін білім беру ұйымдарындағы жеке көмекші деген жаңа лауазым енгізілді. 

Психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялар, психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттері, оңалту орталықтары және аутистік спектрі бұзылған балаларға қолдау көрсету орталықтары үшін штат санының жеке үлгілік деңгейлері бекітілген.

Білім беру ұйымдарын қажетті кадрлармен қамтамасыз ету бойынша жүйелі жұмыстар жүргізілуде. Болашақ мұғалімдерді инклюзивті білім беру жағдайында ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істеуге оқыту еліміздің 17 жоғары оқу орнында жүзеге асырылады. Мүгедек балаларды (тұлғаларды) кешенді қолдау туралы заң жобасын әзірлеу шеңберінде арнайы педагогтердің құзыреттерін алу үшін педагог кадрларды қайта даярлау мәселесі де пысықталуда.

Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарына І және ІІ топтағы мүгедектерді, бала кезінен мүгедектерді және мүгедек балаларды қабылдауға арналған қабылдау квотасы 1-ден 10%-ға дейін ұлғайтылды.

Мектептерде ерекше білім беруді қажет ететін балаларға арналған 121 қолдау кабинеті ашылған. Мұны үлкен жетістік деп атауға болады, өйткені осы кезеңде осындай 40 кеңсе ашу жоспарланған болатын. Бұл процеске ең жоғары қатысуды Маңғыстау облысы – 31 кеңсе, Ақмола облысы – 28, Астана қаласы – 25 көрсетті. Сондай-ақ, Абай облысы мен Қостанай облысында – 4, Алматы, Ақтөбе және Алматы облыстарында – 3 кабинет, Атырау, Жамбыл, Қарағанды, Қызылорда, Павлодар облысы, Солтүстік Қазақстан облысы, Шығыс Қазақстан облысы, Батыс Қазақстан облысы, Жетісу облысы мен Шымкент қаласында – 2 кеңседен.

Еліміздің 11 өңірінде 18 психологиялық-педагогикалық түзеу кабинетінде ерте көмек көрсету кабинеттері ашылды.

Арнайы ұйымдар желісі 504 бірлікке дейін өсті.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға арналған 67 білім беру бағдарламасы, әртүрлі мүгедектер (көру, есту және интеллект) бойынша 322 оқулық пен оқу-әдістемелік кешендер әзірленді.

Арнайы білім беру ұйымдарының қызметі автоматтандырылды; Ұлттық білім беру дерекқорында психологиялық-медициналық-педагогикалық комиссиялардың (ПМПК), психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттерінің (ППТК), оңалту орталықтарының (ОО), бейімдеу орталықтарының (БО) модульдері іске қосылды. Автоматтандыру ерекше білім беру қажеттілігі бар балалардың есебін жүргізуге және олардың арнайы психологиялық-педагогикалық қолдаумен қамтылуын бақылауға мүмкіндік береді.

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы, Арнайы және инклюзивті білім беруді дамытудың ұлттық ғылыми-практикалық орталығы және Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінен оң мақұлданған басқа да білім беру ұйымдары ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істейтін мұғалімдердің біліктілігін арттыру курстарын өткізуде. Курстар 13 мыңнан астам мұғалімді қамтыды.

Ағымдағы жылы Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының бастамасымен Оқу-ағарту министрлігі мүмкіндігі шектеулі балаларды (тұлғаларды) кешенді қолдау туралы заң жобасын әзірлеуде.

Осы заң жобасының мақсаты – ұлттық және халықаралық тәжірибені ескере отырып, қолданыстағы заңнамадағы құқықтық олқылықтарды жою арқылы ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың туғаннан кәсіп алғанға дейін сапалы білім алуына жан-жақты қолдау көрсету және қызмет көрсету саласында туындайтын қатынастарды реттеуді қамтамасыз ететін құқықтық механизмді жетілдіру және дамыту.

---

АННОТАЦИЯ

Департамент специального и инклюзивного образования, созданный в Министерстве просвещения РК в 2023 году, занимается координацией деятельности организаций образования по вопросам создания условий для получения образования детей с особыми образовательными потребностями, разработкой нормативных правовых документов по вопросам инклюзивного и специального образования, рассмотрением обращений граждан и запросов депутатов, мониторингом работы местных исполнительных органов в данном направлении. О стоящих перед департаментом задачах и достижениях последних лет рассказывает директор Лаура Бутабаева.