Қазақ-Неміс ғылым және технологиялар институты: жас ғалымдардың ғылыми көкжиегін кеңейте отырып

Соңғы жылдары ғылым мен технология Қазақстан үшін аса маңызды басымдықтарға айналуда. Ғылыми ілгерілеудің маңыздылығы Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңестің отырысында атап өтілді, онда Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ғылымды дамыту ел үшін стратегиялық маңызды міндет болып табылатынын атап өтті. Президент дарынды және қабілетті жастардың ғылыми қызметпен табысты айналысуы және ғылыми-техникалық ілгерілеудің алдыңғы қатарында болуы үшін жағдай жасау қажет екенін атап өтті. Ғылыми ілгерілеуге бағдарланған мемлекеттер алдыңғы қатарда тұрған қазіргі әлем жағдайында Қазақстанға экономикалық сын-қатерлерді еңсеріп қана қоймай, халықтың әл-ауқатын арттыру үшін ғылымды белсенді дамыту маңызды. Бүгінде жас ғалымдарды қолдауға ерекше назар аударылуда. Ғылыми кадрлардың өсуі үшін жағдайлар жасалуда, университет ғылымы мен ғылыми инфрақұрылым белсенді дамуда, бұл ғылыми зерттеулер деңгейін арттыруға және әлемдік экономика үшін стратегиялық маңызды ресурсқа айналатын сирек жер металдарын өндіруді қоса алғанда, әртүрлі салаларда инновациялық технологияларды енгізуге ықпал етеді.

2024 жылы Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан техникалық университетінің базасында құрылған Қазақ-Неміс ғылым және технологиялар институты (ҚНҒТИ) Қазақстанның ғылыми әлеуетін нығайту көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Бұл жоба Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен Германия Президенті Франк-Вальтер Штайнмайердің қатысуымен өткен қазақстандық және неміс университеттері ректорларының форумында негіздемелік келісімге қол қоюдың нәтижесі болды. Институттың негізгі мақсаты – инженерия және білім беру саласындағы озық неміс тәжірибесін енгізу, бұл өз кезегінде өңірдің тұрақты дамуына, Шығыс Қазақстан облысының экономикалық және адам капиталын арттыруға жаңа серпін береді.

Қазақстан мен Германия арасындағы ынтымақтастықтың үш негізгі бағыты бар. Біріншіден, бұл білім беру саласы – машина жасау, геология, тау-кен ісі, пайдалы қазбаларды байыту және тұрақты даму сияқты салаларда қос дипломды бағдарламаларды дамыту және кадрларды бірлесіп даярлау. Екіншіден, металлургия, материалтану, геодезия, геология, тау-кен ісі және тұрақты даму саласындағы бірлескен зерттеулерге баса назар аударылды. Ақырында, үшінші бағыт инновациялармен байланысты – ғылыми-өндірістік кластер құру, эксперименттік өндірістер мен пилоттық желілерді іске қосу, сондай-ақ бірлескен зерттеу жобаларын іске асыру.

Осылайша, Қазақстан мен Германияның ғылыми әлеуетін біріктіретін институт инновациялық зерттеулер мен технологияларды дамытуға күш-жігер жұмсай отырып, жас ғалымдар мен студенттер үшін бірегей мүмкіндіктер жасайды, бұл өз кезегінде жаһандық сын-қатерлер жағдайында елдің үдемелі ілгерілеуіне ықпал етеді.

Бүгінгі таңда ҚНҒТИ қазақстандық және неміс ғалымдарының күш-жігерін біріктіретін бірегей ғылыми-білім беру алаңы. Фрайберг тау-кен академиясының техникалық университеті, Клаусталь техникалық университеті, Бохумдағы Рур университеті, Дортмунд техникалық университеті, Котбус-Зенфтенбергтегі Бранденбург техникалық университеті сияқты Германияның жетекші техникалық университеттері ҚНҒТИ-дің стратегиялық серіктестері. Оның қызметінің негізгі бағыттарының бірі – тау-кен ісі, металлургия, материалтану, тау-кен өндірісінің тұрақтылығы, озық экологиялық және энергетикалық технологиялар сияқты салалардағы ғылыми зерттеулерді қолдау.

Қазіргі уақытта Институт жанында: «Металлургия және материалтану», «Геодезия, геология және тау-кен ісі», «Тұрақты даму» сияқты үш зерттеу тобы жұмыс істейді.

Тау-кен ісі және геофизика: ҚНҒТИ пайдалы қазбаларды барлау мен игерудің тиімділігін едәуір арттыра алатын геофизикалық зерттеу әдістерін әзірлеу бойынша жұмыс жүргізуде. Институттың жас ғалымдары қауіпсіз және үнемді өндіруді қамтамасыз ететін жаңа технологияларды жасау үстінде. Профессор Г. Нұршайықова бастаған жас ғалымдар тобы Клаусталь техникалық университеті мен Георг Агрикола технологиялық университетінің ғалымдарымен бірлесе отырып, қазіргі уақытта тау-кен жұмыстарынан кейінгі процестердің геомониторингіне және себеп-салдарлық байланыстарға, сондай-ақ экожүйелерді тұрақты қалпына келтіру және бұрынғы тау-кен аумақтарын қауіпсіз басқару үшін қалпына келтіру, тәуекелдерді басқару әдістерін әзірлеуге назар аудара отырып, тау-кен жұмыстарынан кейінгі зерттеулер жүргізуде. Мұндай ынтымақтастық неміс зерттеу қорының (DFG) «Қолданбалы ғылымдар университеттеріндегі зерттеулерді интернационалдандыруды қолдау» (UDIF-HAW) бастамасының арқасында мүмкін болды.

Металлургиялық процестер және металдарды қайта өңдеу: осы бағыт шеңберінде институт минералдық ресурстарды өндіру және қайта өңдеу процестерін оңтайландыруға, сондай-ақ металлургиялық өнімнің сапасы мен тиімділігін жақсартуға ықпал ететін жаңа технологияларды әзірлеуге бағытталған зерттеулерді белсенді қолдайды. ҚНҒТИ-дің жас ғалымдары металлургия саласының көкжиегін кеңейтуге және оның тұрақты дамуына ықпал ететін материалдарды қайта өңдеудің инновациялық әдістерін зерттеуде маңызды рөл атқарады. Мысалы, ШҚТУ зерттеушілері Фрайберг тау-кен академиясының Техникалық университетімен тығыз ынтымақтастықта титан мен титан қорытпаларын өндіруге жаңа технологияларды енгізу жобасын әзірлеуге белсенді қатысады.

Материалтану: ШҚТУ ғалымдары тау-кен және металлургия өнеркәсібі үшін жаңа материалдар жасауға бағытталған зерттеулер жүргізуде. Дортмунд техникалық университетімен бірлесе отырып, институттың жас ғалымдары тау-кен өнеркәсібінде қолданылатын жабдықтардың тиімділігі мен беріктігін арттыруға көмектесетін инновациялық қорытпалар мен металл жабындарын жасаумен айналысады.

2024 жылы DAAD Шығыс серіктестігі – «Ostpartnerschaften» бағдарламасы аясында профессор Сабина Вайстің басшылығымен жүзеге асырылатын нанотехнология жобасы Бранденбург техникалық университеті мен Д. Серікбаев атындағы ШҚТУ арасында танымал ғалымдар мен жас зерттеушілердің алмасуын жүзеге асырудың жарқын мысалы болды. Жобаны іске асыру барысында профессор Д. Алонцева, PhD Б. Азаматов және зерттеуші инженер Б. Маратұлы биомедицина, жабындар және жаңа материалдар бойынша семинарлар мен түрлі ғылыми мәселелер бойынша пікірталастар өткізу үшін БТУ-ға барды. Сапарлар барысында БТУ ғалымдарымен кездесулер өткізіліп, онда зерттеулер мен жабындарды қолдану саласындағы ынтымақтастық мүмкіндіктері талқыланды. Жас ғалымдарды халықаралық жобаларға біріктіруге ерекше назар аударылды. Өз кезегінде біздің университетке БТУ-дың «Металлургия және материалдар технологиясы» кафедрасының ғылыми-зерттеу тобының жетекшісі мен «Біріктіру және дәнекерлеу технологиясы» кафедрасының ғылыми қызметкерлері келді. Рецензияланған журналдарда үш бірлескен мақаланың жариялануы жобаның салмақты нәтижесі болды. 2024 жылы институт базасында «Шақырылған ғалым» бағдарламасы бойынша серіктес жоғары оқу орындарының қатарынан он ғалымды тарта отырып, бірлескен зерттеулер жүргізілгендігін айта кету керек. Университет Германия университеттерінің жетекші ғалымдарымен алмасу және шақыру тәжірибесін жалғастыруға ниетті.

ҚНҒТИ-ді бірегей ғылыми-білім беру платформасы ретінде құру Қазақстан мен басқа елдердің студенттеріне Қазақстан мен Германияда бір мезгілде оқу үшін магистранттарды қабылдауға бастамашы болған «Металлургия» қос дипломды магистрлік бағдарламасы бойынша оқуға мүмкіндік береді.

Осы бағдарламаға түсу бір мезгілде Шығыс Қазақстан техникалық университетінде және Котбус-Зенфтенбергтегі Бранденбург техникалық университетінде (BTU Cottbus Senftenberg) оқудан өтуге мүмкіндік береді. Келісілген оқу бағдарламасы бойынша білім алу БТУ-дың жоғары технологиялық және заманауи жабдықтарында ғылыми жұмысты орындауды, әртүрлі жобалар мен тағылымдамалар бағдарламаларына қатысуды көздейді. Магистрлік диссертацияны ойдағыдай қорғағаннан кейін докторантурада оқуды жалғастыруға немесе Қазақстан мен Германияның жетекші кәсіпорындарына жұмысқа орналасуға болады.

Болашақта ҚНҒТИ геология, тау-кен ісі, механика, экология және тұрақты даму сияқты салаларда мамандар даярлауға бағытталған бірнеше жаңа білім беру бағдарламаларын іске қосуды жоспарлап отыр. Бұл бағдарламалар магистранттар жетекші ғалымдармен және инженерлермен жұмыс істей алатын теориялық курстарды да, практикалық сабақтарды да қамтиды. Бағдарламалар неміс университеттерінің қатысуымен өткізіледі, бұл жоғары сапалы білім мен практикалық дайындықты қамтамасыз етеді.

2027 жылға дейін Бохумдағы Рур университетімен «Қолданбалы геология», Клаусталь техникалық университетімен «Геомеханика», Фрайберг тау-кен академиясының Техникалық университетімен «Механика және металл өңдеу» магистратура бағдарламалары ашылады. Оқыту ағылшын тілінде жүргізіледі.

Бұл ретте неміс тарапы студенттердің, магистранттардың академиялық ұтқырлығын ұйымдастыруда және оқытушылар мен ғалымдармен алмасуда жан-жақты қолдау көрсетуге дайын. Сонымен, Бохумдағы Рур университеті қос дипломды білім беру бағдарламаларын әзірлеуді, оқытушылар мен магистранттармен алмасуды, семинарлар, көшпелі дәрістер мен жазғы мектептерді ұйымдастыруды көздейтін SAP DAAD бағдарламасына қатысуға бастамашы болды.

2024 жылдың қыркүйегінде Д. Серікбаев атындағы ШҚТУ-да алғаш рет Қазақстан мен Германия арасындағы ғылыми және білім беру салаларындағы ынтымақтастықты дамытуға бағытталған бірқатар іс-шараларды қамтитын Қазақстан-Неміс ғылым және білім апталығы өткізілді. «Ғылым және білім: Қазақстан мен Германияның серіктестігі» апталығы университетте дәстүрлі оқиға болып, екі елдің ғылыми және академиялық байланыстарын нығайтады деп болжануда.

Қазақ-неміс ғылым және технологиялар институты Қазақстанның ғылыми және технологиялық дамуындағы маңызды буынға айналды. Ол жас ғалымдарды белсенді қолдайды, оларға инновациялық идеялар мен ғылыми жобаларды жүзеге асыруға жағдай жасайды.

Институт ғылыми зерттеулерді, білім беру бағдарламаларын және халықаралық ынтымақтастықты табысты үйлестіреді, бұл оған Қазақстанның жетекші ғылыми орталықтарының бірі болуға мүмкіндік береді. ҚНҒТИ-де жұмыс істейтін жас ғалымдардың ғылыми жұмыс және халықаралық жобаларға қатысу үшін бірегей мүмкіндіктері бар, бұл олардың мансаптық перспективаларын едәуір кеңейтеді және Қазақстанның ғылым мен технологиялардың әлемдік аренасында ілгерілеуіне ықпал етеді.

Арайлы СӘРСЕМБАЕВА, 

басқарма мүшесі – Д. Серікбаев атындағы ШҚТУ халықаралық ынтымақтастық жөніндегі проректоры,

Жеңіскүл РАХМЕТУЛЛИНА, 

Халықаралық инженерия мектебінің деканы

---

АННОТАЦИЯ

Открытие в 2024 году на базе Восточно-Казахстанского технического университета имени Д. Серикбаева Казахско-Немецкого института науки и технологий (КНИНТ) стало результатом подписания рамочного соглашения на Форуме ректоров казахстанских и немецких университетов с участием Президента Казахстана Касым-Жомарта Токаева и Президента Германии Франка-Вальтера Штайнмайера. Основной целью института является внедрение передового немецкого опыта в области инженерии и образования для повышения экономического и человеческого капитала Восточно-Казахстанской области.