Колледждердің келбетін өзгерту: Қазақстанның кәсіптік білім беруінің жаңа дәуірі

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2025 жылды Жұмысшы мамандықтары жылы деп жариялауы техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің дамуындағы бетбұрыс болды. Қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін республикалық, салалық және өңірлік деңгейлерді қамтитын іс-шаралар жоспары бекітілді.

Реформаларды жүзеге асыруда Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі басты рөл атқарады. Ал бастамалардың басым бөлігін іс жүзінде жүзеге асыру техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін дамытумен, кадрларды даярлаудың инновациялық әдістерін енгізумен және халықаралық интеграциямен, соның ішінде WorldSkills құралдарын қолданумен айналысатын «Талап» КеАҚ ұйымына жүктелген. Сондай-ақ «Талап» КеАҚ-та «Жұмысшы мамандықтары» жылының жоспарларын жүзеге асыру аясында жыл бойы жұмыс істейтін Жобалық кеңсе құрылды.

«Талап» КеАҚ президенті Санжар ТӘТІБЕКОВ – техникалық және кәсіптік білім беру саласындағы тәжірибелі менеджер әрі сарапшы. Ол біздің журнал оқырмандарына техникалық және кәсіптік білім беру саласындағы негізгі өзгерістер, сын-тегеуріндер мен перспективалар туралы айтып беріңізші деген ұсынысымызға ықыласпен жауап берді.

– Санжар Мейірханұлы, Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2025 жылды «Жұмысшы мамандықтары жылы» деп жариялау туралы шешімі кәсіптік білім беруді дамытуда қандай рөл атқарады деп ойлайсыз?

– Қарқынды жаһандық өзгерістер жағдайында адам капиталының сапасы мен кадрларды даярлау жүйесін жан-жақты дамыту еліміздің бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақты экономикалық өсуінің негізгі шарттарына айналуда. Бұл біз білім беру саласын, оның ішінде техникалық және кәсіптік білім беруді (ТжКБ) үнемі жетілдіріп отыруымыз керек дегенді білдіреді.

Бір жағынан, жұмыс берушілердің қажеттіліктеріне, яғни тиімді жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған кәсіптік білім беру моделі еңбек нарығы үшін маңызды. Екінші жағынан, ТжКБ жүйесі кең әлеуметтік функцияны да атқарады – ол түлектердің әлеуметтенуіне, еліміздің экономикалық, әлеуметтік және мәдени өміріне қатысу мүмкіндіктерін кеңейтуге ықпал етеді.

Дегенмен, қазіргі жағдайды талдау бірқатар шектеулерді еңсеру үшін ТжКБ жүйесін дамыту бойынша алдымызда елеулі жұмыстар күтіп тұрғанын көрсетеді. Дәл осы тұрғыда Президентіміздің 2025 жылды «Жұмысшы мамандықтары жылы» деп жариялау бастамасы техникалық және кәсіптік білім беруді жүйелі жаңғыртуға қажетті өзектілік, басымдық пен қарқын беретін маңызды саяси және әлеуметтік серпінге айналды.

– Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесі мен «Талап» КеАҚ-тың алдында қандай негізгі міндеттер тұр?

– 2024 жылдың қыркүйегінде Мемлекет басшысы техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін реформалау қажеттігін атап өтті.

Осы тапсырманы орындау үшін

ТжКБ трансформациясының 2025-2027 жылдарға арналған Жол картасы әзірленді. Ол инновациялық менеджментке, цифрландыруға, интернационалдандыруға, педагогикалық жаңартуға және қаржыландырудың жаңа моделіне негізделген.

Негізгі бастамаларға мыналар жатады:

– колледждерде корпоративтік басқару моделін енгізу;

– жаңа буын басқарушыларын дайындау;

– колледждерді төрт санатқа бөлу (көшбасшылар, қолдау, әлеуметтік, мақсатты);

– ынталандыру төлемдерімен қаржыландырудың жаңа моделін енгізу;

– Астанада WorldSkills Kazakhstan Ұлттық құзырет орталығын құру;

– «Business Startup» арқылы студенттердің кәсіпкерлік бастамаларына қолдау көрсету;

– аймақтық IT-орталықтарын ашу;

– ТжКБ-ның Бірыңғай цифрлық платформасын енгізу;

– еліміздің ТжКБ жүйесін интернационалдандыру.

«Талап» КеАҚ-ның негізгі міндеті – ТжКБ жүйесіндегі трансформация процестерін үйлестіру және әдістемелік қамтамасыз ету, сондай-ақ жүзеге асырылатын реформалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету. Біз сондай-ақ ғылыми-әдістемелік базаны нығайтып жатырмыз – әрбір шешім негізделген, тексерілген және ауқымды болуы керек.

– Бүгінгі таңда жұмыс берушілерге қандай жұмысшы мамандықтар қажет?

– Болжам бойынша 2030 жылға қарай елімізге 1,6 миллион маман қажет болса, оның 403 мыңы жұмысшы мамандықтары.

Жетіспеушілік әсіресе энергетика, тау-кен және металлургия өнеркәсібінде, ауыл шаруашылығында, құрылыста, IT-технологияларында, өңдеу өнеркәсібі мен қызмет көрсету салаларында өткір. Мәселен, дәнекерлеуші, электрик, бағдарламалық жасақтаманы әзірлеуші, арматурашы, агроном, механизатор сияқты мамандықтар жоғары сұранысқа ие.

– Жаңа технологиялар мен цифрландыру жұмысшы мамандықтарына қойылатын талаптарды өзгерте ме?

– Иә, әрине, бұл факторлар жұмысшы мамандықтарын айтарлықтай өзгертіп, оларды неғұрлым технологиялық және жаңа білім мен құзыреттіліктерді талап ететін жасайды. Жақында «Future of Jobs 2025» Дүниежүзілік экономикалық форумының есебі шықты. Осылайша, бұл есепте жұмыс берушілердің 60%-ы цифрлық қолжетімділіктің артуы (жасанды интеллект, робототехника және автоматтандыру дегенді білдіреді) есебінен 2030 жылға қарай бизнесінің өзгеруін күтетіні айтылған.

Бұл үрдістер білім беру үдерісіне және еңбек нарығына әсер етеді деп күтілуде.

Қазір мамандар үшін практикалық дағдыларды меңгеру ғана емес, сонымен қатар компьютерлермен, бағдарламалық жасақтамамен және автоматтандырылған жүйелермен жұмыс істей білу маңызды. Мысалы, қолмен басқарылатын станоктар сандық бағдарламалық басқарылатын (СББ) жабдықтармен ауыстырылуда, ал кәдімгі жабдықтың орнына роботтық жүйелер мен ұшқышсыз құрылғылар пайда болуда.

Бұл өзгерістер жұмысшылардан жаңа технологияларға тез бейімделуді, жүйелі түрде білім алуды және білімін жаңартуды талап етеді. Заманауи маман цифрлық құралдарды түсінуі, деректерді талдай білуі, смарт технологиямен жұмыс істеуі және бағдарламалау негіздерін түсінуі керек.

– Бүгінгі таңда колледждердің білім беру бағдарламалары еңбек нарығының заманауи талаптарына қаншалықты сәйкес келеді? Кейбір мәліметтерге сәйкес, қазақстандық жұмыс берушілердің 60-70%-ға жуығы түлектердің дайындық деңгейіне көңілі толмай отыр.

– Мен бұл мәлімдемемен толық келіспеймін – бүгінгі күні жағдай соншалықты анық емес. Сонымен қатар, білім беру бағдарламаларының еңбек нарығының қазіргі талаптарына сәйкестігі мәселесі техникалық және кәсіптік білім беру жүйесіндегі өзекті мәселелердің бірі болып қалуда.

Бұл, ең алдымен, бұрын жергілікті бағдарламалық жасақтаманы жаңартудың заманауи экономика талап ететіндей жылдам орындалмайтындығына байланысты. Сонымен қатар, технологиядағы, өндірістік процестердегі және бизнес талаптарындағы өзгерістерді колледждер дер кезінде ескермеген.

Дегенмен, соңғы жылдары мақсатты және жүйелі қадамдар жасалып жатқанын айта кеткен жөн. Осылайша, уәкілетті органның оқу мерзімін белгілеу туралы ережені алып тастауды қоса алғанда, ТжКБ үшін жаңа Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты (ММБС) әзірленді. ТжКБ мамандықтары мен біліктілік классификаторы жаңартылды. Кәсіпорындарда теориялық оқыту нақты өндірістік практикамен ұштастырылған кезде дуальді оқыту тәжірибесі кеңейіп келеді. Колледждерге академиялық автономия берілді, бұл оларға бизнес қажеттіліктеріне икемді және жылдам жауап беруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, менеджмент аясында кәсіпорындарды колледждерге қамқорлық жасау сияқты құрал енгізілді.

ЭЫДҰ елдерінде ТжКБ білім беру мен бизнес мүдделі тараптар арасындағы ұжымдық жауапкершілік негізінде дамып келеді. Қазіргі жағдайда біз нарық талаптарына сай кадрларды жылдам дайындауға ұмтылып, заманауи бизнес тенденцияларын ескере отырып, жаңа құзыреттердің, біліктіліктердің, кәсіптердің, модульдердің пайда болуына жұмыс істеп жатқанымызды атап өткім келеді.

Осылайша, білім беру жүйесін еңбек нарығының қажеттіліктеріне жақындату векторы белгіленді және бұл жақын болашақта мамандарды даярлау сапасының және жұмыс берушілер тарапынан қанағаттану дәрежесінің айтарлықтай артуына әкелетініне сенімдіміз.

– Академиялық тәуелсіздік жағдайында колледждердің білім беру бағдарламаларында қандай өзгерістер орын алуда? Білім беру бағдарламалары тізілімінің олардың өзектілігі мен сапасын қамтамасыз етудегі рөлі қандай?

– Бүгінгі таңда біз болашақ мамандықтар үшін мамандарды дайындауды ойластыруымыз керек, ал академиялық тәуелсіздік колледждерге осы талаптарға тез жауап беруге мүмкіндік береді.

Осылайша, қазіргі уақытта МЖБС ТжКБ сәйкес білім беру бағдарламаларын колледждер жұмыс берушілердің қатысуымен дербес әзірлейді. Яғни, білім беру бағдарламаларының мазмұны өңірлік ерекшеліктерді ескере отырып, кәсіби стандарттар мен WorldSkills халықаралық тәсілдер негізінде (жұмыс берушінің талаптары) қалыптастырылады.

Сізге түсінікті болу үшін мен кейбір статистикалық деректерді келтірейін.

2024 жылы Қазақстан Республикасының техникалық және кәсіптік білім беру жүйесі білім беру бағдарламаларының мазмұнын жаңарту бағытын жалғастырды. Еліміз бойынша 667 колледжден 179 мамандық бойынша 8116 бағдарлама жаңартылып, Білім беру бағдарламаларының тізіліміне орналастырылды. Оның ішінде: 7805 бағдарлама (96%) техникалық және кәсіптік білім беру деңгейіне (ТжКБ); 311 бағдарлама (4%) – орта білімнен кейінгі білім деңгейіне (ОБКБ); 4485 бағдарлама (55%) қазақ тілінде; 3631 бағдарлама (45%) орыс тілінде. Барлық білім беру бағдарламалары 502 кәсіби стандарт негізінде әзірленген. Барлық бағдарламалар колледждің өндірістік кеңесімен (жұмыс берушілер кеңесі) келісілген және бекітілген. Бағдарламалардың серіктес-әзірлеушілері «Qarmet» АҚ, «ССГПО» АҚ, «Қазақтелеком» АҚ, «Қазхром» АҚ, «ҚТЖ» АҚ, «Қазақмыс корпорациясы» ЖШС, «KAZ MINERALS» ЖШС, «ERG Service» ЖШС және т.б. Қазақстанның жетекші компаниялары болды.

2025 жылға 2973 білім беру бағдарламасын жаңарту жоспарланған.

Білім беру бағдарламасын Тізілімге орналастыру екі кезеңдік емтиханмен бірге жүреді. Бірінші кезең – «Талап» КеАҚ мамандары жүргізетін білім беру стандарттарына сәйкестігін бағалау. Екінші кезең – кәсіби стандарттарға, WorldSkills стандарттарына және ұлттық біліктілік шеңберіне сәйкестігіне мұғалімдер мен жұмыс берушілердің қатысуымен емтихан. Бұл тәсіл бағдарламалардың сапасын, өзектілігін және нарықта қолданылуын қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар, тәжірибелік және икемді дағдыларды дамытуға бағытталған құзыреттілікке негізделген оқыту моделінің маңыздылығы артып келеді. Жаңғырту аясында кәсіпке деген қызығушылықты ерте бастан қалыптастыру және оқуды тастап кету деңгейін төмендету мақсатында бірінші курстан бастап базалық және кәсіптік модульдерді оқытуды енгізу жоспарлануда. Сондай-ақ білім беру ұйымдарына әскери салаларды қоспағанда, мамандыққа байланысты мамандандырылған модульдерге міндетті модульдерді біріктіру құқығы беріледі.

Бұл өзгерістердің барлығы икемділікті, тәжірибеге бағдарлануды және еңбек нарығының қажеттіліктерімен тұрақты байланысты қамтамасыз етуге бағытталған. Мысалы,

жаңа білім беру бағдарламалары, мысалы, ҰША операторы, СББ машинасының операторы, BIM техникі, 3D басып шығару операторы және т.б. пайда болды.

Біз нарықтың толығымен өзгеруін күтпей-ақ, қазір осы принциптерді оқыту модульдеріне енгізіп жатырмыз.

Мазмұнның сапасы мен ашықтығын арттыру үшін автоматтандырылған ақпараттық платформа – ТжКБ білім беру бағдарламаларының тізілімі енгізілді. Бұл жүйе үнемі жетілдіріліп отырады. Егер 2023 жылы жүйеге тек бағдарлама төлқұжаттары енгізілген болса, 2024 жылдан бастап орналастыру толық көлемде жүзеге асырылады. 2025 жылғы инновация – Career Enbek Ұлттық біліктілік жүйесі платформасымен интеграция. Бұл бағдарламалардың кәсіби стандарттармен автоматты сәйкестігін қамтамасыз етеді: кәсіптер бойынша біліктілік; еңбек функциялары мен дағдылары бойынша құзыреттер; дағдылар мен тапсырмалар бойынша оқу нәтижелері.

Жалпы білім беру бағдарламалары тізілімінің аналогтары көптеген дамыған елдерде, мысалы, Ұлыбритания, АҚШ, Үндістан, Гонконг, Малайзия, Германия, Чехия, Ресей, Португалия, Испания сияқты елдерде бар.

Осылайша, Тізілім тек сапа мен ашықтықты қамтамасыз ету құралына ғана емес, сонымен қатар бағдарламалардың экономиканың нақты секторының талаптарына сәйкестігінің көрсеткішіне айналады.

– Бұрын сіз қамқорлыққа алу сияқты құрал жайлы айттыңыз. Бұл механизмді кең көлемде жүзеге асыру үшін қандай қадамдар жасалып жатыр және ол колледждер мен бизнес арасындағы байланысты нығайтуда қаншалықты тиімді?

– Колледждерге қамқорлық жасау институтын құру идеясын алғаш рет Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылы отандық ірі бизнес өкілдерімен кездесуінде айтқан болатын. Мемлекет басшысы білікті кадрлар тапшылығы туралы сөзден нақты істерге көшуді ұсынды: колледждерге қамқорлық жасау, қамқоршылық кеңестер жұмысына қатысу, жастардың тәжірибелік білім алуына мүмкіндік беру, сондай-ақ цехтар мен зертханаларды жабдықтауға қатысу. Президент бұл бағытта қазірдің өзінде бірқатар корпорациялар жұмыс істеп жатқанын айта келе, бұл тәжірибені жүйелі деңгейде кеңейту қажеттігін атап өтті.

Осы кездесудің нәтижесінде 2022–2024 жылдары колледждер мен кәсіпорындар арасындағы демеушілік қарым-қатынастарды жүйелеу, кеңейту және әдістемелік қамтамасыз ету бойынша ауқымды жұмыстар атқарылды. 2024 жылдың соңына қарай 588 кәсіпорын 410-нан астам колледжді қамқорлығына алды.

Техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін трансформациялау бойынша Жол картасы аясында және оқу-ағарту министрі Ғани Бейсембаевтың тапсырмасына сәйкес бұл көрсеткішті арттыру бойынша белсенді жұмыстар жүргізілуде. Мәселен,

ағымдағы жылдың сәуір айындағы жағдай бойынша демеушілік көрсететін кәсіпорындар саны 544 техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдарын қамтитын 3191-ге жетті. Жыл соңына дейін кәсіпорын санын 4 мыңға дейін жеткізу жоспарлануда.

Бұл бизнестің кәсiптiк бiлiм берудi жүйелi қолдауға және кадрларды даярлаудың практикаға бағытталған құрамдас бөлiгiн күшейтуге қызығушылығының артып келе жатқанын көрсетеді.

– Қазіргі колледж оқытушыларына қандай талаптар қойылады? Олардың білім қорында практикалық компонент қандай орын алады?

– Кадрларды іскерлік қажеттіліктерге сай кәсіби даярлау, сондай-ақ олардың табысты жұмысқа орналасуы студенттердің қабілетіне ғана емес, сонымен қатар оқытушылардың кәсібилігіне, оқытылатын модульдер мен пәндердің мазмұнының сапасы мен өзектілігіне байланысты.

Бәсекеге қабілетті болу үшін заманауи мұғалім нақты өндіріске енгізіліп жатқан жаңа технологиялар мен процестерді бақылай отырып, оқытылатын модуль мен пәннің мазмұнын үнемі жаңартып отыруы керек.

Сондықтан бүгінгі таңда колледж оқытушыларының алдында білім мен қоғамдағы заманауи талаптарды көрсететін жоғары және көп қырлы талаптар тұр. Біз мұғалімдердің кәсіпорындарда тағылымдамадан өтуін еңбек нарығының сұранысына сай техникалық және кәсіптік білім беру курстарын жаңартудың ықтимал жолдарының бірі ретінде қарастырамыз. Олар жоғары сапалы, тәжірибеге бағытталған білім беруге және студенттерді нақты кәсіби қызметке дайындауға бағытталған.

Шет елдерде оқытушылардың өндірістік дайындығына ерекше назар аударылатындығын айта кету керек. Мысалы,

Финляндияда өндірістік тәжірибесі жоқ колледж оқытушыларына арнайы пәндерден сабақ беруге рұқсат етілмейді. Жапонияда барлық кәсіби курстарды осы қызметке арнайы дайындалған және өндірістік оқытудан өткен оқытушылар жүргізеді. Германияда мұғалімдер үшін компанияларда тағылымдамадан өту міндетті. Палаталар компанияларды (кәсіпорындарда) тағылымдамадан өту процесін бақылайды.

Қазақстандық мұғалімдердің біліктілігін арттыру мақсатында «Талап» КеАҚ ТжКБ педагогтерінің кәсіби құзыреттіліктеріне қойылатын талаптарды ескере отырып, жыл сайын өзектендірілетін және жаңартылатын білім беру бағдарламаларын әзірлейді. Курстар педагогтердің дамуының кең ауқымын қамтитын өзекті тақырыптар, модульдер бойынша өткізіледі және ең алдымен тәжірибеге бағытталған.

Мысалы, 2024 жылы экономиканың сегіз бағыты бойынша мұғалімдерге арналған мамандандырылған білім беру бағдарламалары әзірленді – бұл автомобиль көлігі, қоғамдық тамақтандыру, ақпараттық технологиялар, электрмен жабдықтау, ауыл шаруашылығын механикаландыру; ғимараттар мен құрылыстардың құрылысы, тігін өндірісі, дәнекерлеу технологиялары, ақпараттық технологиялар жөніндегі директор орынбасарларына арналған бағдарлама, педагогика бойынша коучинг бағдарламалары, цифрлық білім беру ресурстары. Мемлекеттік тапсырыс шеңберінде 2331 тыңдаушы біліктілікті арттыру курстарынан өтті (оның ішінде: 43 басшы; 140 директордың орынбасары; 90 әдіскер). 550 оқытушы келесі бағыттар бойынша курстарды (тәжірибелерді) аяқтады: автокөлік, азық-түлік, серіктес кәсіпорын базасындағы АT. Педагогтердің тағылымдамадан өтуі үшін 300-ден астам меморандум жасалған.

2025 жылы бұл жұмыс жалғасын тауып, экономиканың он бағыты бойынша мұғалімдерге арналған мамандандырылған білім беру бағдарламаларын әзірлеу басталады: мұнай-газ, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, бағдарламалау, машина жасау, ветеринария, теміржол көлігі, шаштараз, есеп және аудит, тау-кен және пайдалы қазбаларды барлау, директорлардың орынбасарлары, директорлар, бағдарламалардың әдіскерлері, экскурсиялар бойынша бағдарламалар. Біліктілікті арттыру курстарынан 5770 студент өтеді деп күтілуде.

ТжКБ жүйесін трансформациялаудың Жол картасында да 2025-2027 жылдар аралығында техникалық және кәсіптік білім беру жүйесіне 500-ден астам өндірістік маманды тартамыз деп көрсетілген.

Техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың барлық тенденцияларын ескере отырып, біз бұл бағытты одан әрі дамытатынымызды, яғни оқытушылардың біліктілігін арттыру үлгісінде кәсіпорында тағылымдамадан өту тұрақты құрамдас бөлікке айналатынын атап өткім келеді.

Осылайша, өндіріспен байланыс, тағылымдамадан өту және үздіксіз кәсіби даму – мықты педагогикалық кадрларды дайындаудың міндетті элементтері.

– Жоғары сынып оқушыларының мектептегі білімімен қатар еңбек біліктілігін алу жобасы туралы айтып берсеңіз. Ол қалай ұйымдастырылған және оқуға ниет білдірушілердің барлығын қамти ала ма?

– Экономиканың қарқынды дамуы және жұмысшылардың біліктілігіне қойылатын талаптардың артуы жағдайында Қазақстанның білім беру жүйесі жас кадрларды даярлаудың жаңа тәсілдерін іздестіруде. Осы шешімдердің бірі 2023–2024 оқу жылынан бастап жүзеге асырылатын жоғары сынып оқушыларының мектепте оқуымен қатар жұмыс біліктілігін қамтамасыз ету бойынша пилоттық жоба болды.

Жоба еліміздің 17 өңірінде іске қосылды және Оқу-ағарту министрлігі ұсынған 13 мамандық пен 16 біліктілік бойынша оқытуды көздейді. Оған 51 колледж қатысты, оның 49-ы мемлекеттік, 2-і жекеменшік. Қала мен ауыл арасындағы білім берудегі теңсіздікті азайтуға көмектесетін саны 14 болатын ауылдық колледждерді қосудың ерекше маңызы бар.

Пилоттық жобаның екі жылы ішінде 2000-нан астам жоғары сынып оқушысы эксперименталды білім беру бағдарламаларын аяқтады. Бірінші оқу жылында ғана 992 студент оқуын бастаса, 2024 жылдың көктеміне қарай олардың 892-сі тиісті мемлекеттік құжаттарды алып үлгерді.

Бағдарламаның басты ерекшелігі – мектеп пен колледжде оқуды біріктіру мүмкіндігі. Кәсіби дайындық сабақтары сабақтан тыс уақытта өткізіледі. Оқу процесі теория мен практиканы қамтиды, практикалық сабақтар колледждерде де, кәсіпорындарда да өткізіледі. Бұл нақты өндірістік ортаға ерте әсер етуді қамтамасыз етеді және студенттердің еңбек әрекеті туралы түсінігін дамытады.

Оқыту бағыттары өңірлік еңбек нарығының қажеттіліктері мен колледждердің мүмкіндіктері – кадрлық, инфрақұрылымдық және материалдық-техникалық қамтамасыз етуді ескере отырып анықталды. Соның нәтижесінде студенттер ең сұранысқа ие мамандықтар бойынша білім мен дағдыларды игерді: электр-газ дәнекерлеушісі, аспазшы, автокөлік жөндеуші, тігінші және т.б.

Жоба жастардың жұмысшы мамандықтарына деген қызығушылығын арттыруға ғана емес, олардың еңбек нарығына табысты интеграциялануын қамтамасыз етуге бағытталған. Болашақта жұмыс берушілермен кері байланыс пен өңірлік экономика құрылымындағы өзгерістерді ескере отырып, біліктілік тізбесі мен жобаны іске асыру географиясын кеңейту жоспарлануда.

Осы арқылы біз жаңа буын мамандарының болашағы үшін мектеп пен колледж қатар жұмыс істейтін икемді, нарыққа бағдарланған білім беру моделін құруға сенімді қадамдар жасаймыз деп ойлаймын. Экспериментті заңнамалық және қоғамдық деңгейде бекіту тиісті дайындық пен түсіндіру жұмыстарын жүргізуді талап етеді және қазіргі уақытта бұл процесс жүргізілуде.

– Бүгінгі таңда техникалық және кәсіптік білім берудің «беделінің жоқтығы» туралы қалыптасқан стереотип өткір мәселелердің бірі екенін бәріміз түсінеміз. Осы орайда келесі сұрақтар өзекті болып отыр: жастар мен бүкіл қоғамның алдында техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінің беделін қалай көтеруге болады және жастардың жұмысшы мамандықтары туралы түсінігін қалай өзгертуге болады?

– Жалпы, Қазақстан техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін жаңғырту жолында сенімді қадамдар жасауда. Бірақ, құрылымдық өзгерістерге қарамастан, жұмысшы мамандықтарының «беделінің жоқтығы» туралы қалыптасқан стереотиптің негізгі проблемалардың бірі болып қала беретіндігімен мен келісемін. Мәліметтерге сүйенсек, біздің ел тұрғындарының 22%-ы ғана техникалық және кәсіптік білім беруді беделді деп санаса, Еуроодақ елдерінде интернет көздерінің мәліметтері бойынша халықтың 71%-ы жұмысшы мамандығын алудың оң имиджін атап өтеді.

Менің ойымша, бұл, ең алдымен, қоғамдық санадағы танымал еместік. Бұл кедергі қоғам мен жастардың білікті еңбекті дамудың лайықты әрі перспективалы жолы ретінде қабылдауына кедергі жасайды.

Қоғам алдында ТжКБ беделін көтеріп, жастардың санасын қалай өзгертуге болады? Бедел тек ақпараттық науқандар арқылы ғана емес, сонымен қатар білім сапасындағы нақты өзгерістер, мансап жолдарының ашықтығы және бизнесті тарту арқылы қалыптасады. Сондай-ақ, колледж түлектерінің кәсіпорын басшылары, бизнесмендер, орталық мемлекеттік органдардың өкілдері, депутаттар болып қызмет атқарып жүрген табысты істерін кеңінен тарату қажет.

Қоғамдық пікір көшбасшыларының ұстанымы да маңызды. Олар жұмысшы мамандықтарының оң имиджін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Дәл осы адамдар бүгінгі күннің тенденцияларын анықтайды және шынайы табыс тарихы арқылы жұмысшы мамандықтарын «сәнді» ете алады.

Елдің дамуын ойлайтын басшылардың кәсіптік білім берудің маңыздылығын ашық айтуы, заманауи колледждер, жоғары технологиялы өндірістер туралы, техникалық және кәсіптік оқуды аяқтаған соң өз ісін ашып, робототехника желісін басқарып, болашақ инженері атанып жатқан жастар туралы айтуы маңызды.

Белгілі тұлғалар өздерінің кәсіби жолдарын бөлісетін, колледждерге баратын, кәсіптік бағдар беру форумдарына қатысатын, жұмысшылармен бірлескен бейнероликтер жасайтын жобалар – бұл мамандықтарды қабылдауды өзгертудің қуатты құралы.

Сонымен қатар, білім беру саясатында ықпал етуші маркетингті белсенді түрде дамыту қажет: еңбек мамандықтары құрметпен және қызығушылықпен ұсынылатын контентті қолдау, колледждер мен танымал медиаформаттар, соның ішінде TikTok, YouTube және подкасттар арасындағы ынтымақтастықты дамыту.

Жұмысшы мамандықтары мәдени күн тәртібінің бір бөлігіне айналғанда, бедел өздігінен келеді.

Колледжге түспегендер үшін колледждерді «Б жоспары» ретінде қарастыруға болмайды. Бүгінгі таңда колледж практикалық білім, кәсіби дағдылар және нақты жұмысқа орналасу мүмкіндіктерін беретін толыққанды бастау орны.

«Жұмысшы мамандықтары жылы» аясында кәсіптік бағдар беру жұмысына ерекше орын берілген.

Мектептегі және мектептен тыс ортадағы негізгі бастамаларды қамтитын және жастардың мамандық таңдауға саналы көзқарасын қалыптастыруға бағытталған жаңа кәсіптік бағдар беру тұжырымдамасы іске қосылуда.

Ең маңызды элементтердің бірі еңбек нарығының ағымдағы және болашақтағы қажеттіліктерін ескере отырып, барлық өңірлерде Жаңа кәсіптер атластарын әзірлеу болады. Мектептерде кәсіптік бағдар беру институттарының рөлі күшейтіліп, нақты сұранысқа ие салаларға дайындыққа бағытталған 1000 мамандандырылған сынып құрылады.

Кәсіптік бағдар берудің практикалық бөлігі ауқымды бастамалар арқылы жүзеге асырылатын болады. Оларға, мысалы, кәсіпорындарға экскурсиялар – 500-ден астам мектеп оқушысы жергілікті өндіріс орындарын аралап, нақты еңбек жағдайларымен танысады, One School – One Skill («Бір мектеп – бір дағды») Shadow Day («Дублёр күні») жобалары – бір күндік мамандықты «сынап көру» мүмкіндігі, 2000 оқушыға алғашқы жұмысшы мамандығын алу бағдарламасы.

Бұл бастамалар неліктен маңызды? Жастардың «сәнді» мамандықтарды емес, қажетті мамандықтарды таңдауы үшін мектептегі кәсіптік бағдар берудегі көзқарасты қайта қарау қажет екенін бәріміз түсінеміз. Бізге қазіргі заманғы өндіріс қандай болатыны, қандай технологиялар қолданылатыны, колледж түлектері үшін қандай мансаптық мүмкіндіктер бар екені туралы шынайы, анық және жігерлендіретін ақпарат қажет.

Жаңаша ойлауды қалыптастыру қажет: мәртебені анықтайтын мамандық емес, адам өзінің кәсіби шеберлігімен және өсуге ұмтылысы арқылы кез келген мамандыққа бедел береді.

Бұл жерде маңыздысы ата-ана – өмір жолын таңдаудағы басты кеңесші ретінде кәсіптік бағдар беру процесіне қатысады және бүгінгі күні жұмысшы мамандықтарының жалақысы жоғары, технологиялық және әлеуметтік маңызды болуы мүмкін екенін түсінуі керек.

Кәсіптік бағдар беру бағдарламасына басқа іс-шаралар да– фестивальдар, мансап жәрмеңкелері, кәсіби шеберлік жарыстары, соның ішінде WorldSkills чемпионаттары кіреді.

Мысалы,

ағымдағы жылдың ақпан айында Астанадағы ЭКСПО халықаралық көрме орталығында біз «Жұмысшы мамандықтары қаласы» атты ауқымды фестиваль өткіздік, бұл Қазақстандағы жұмысшы мамандықтары жылының басты оқиғаларының бірі болды.

Фестивальдің басты мақсаты – жұмысшы мамандықтарының беделін арттыру және жастар арасында кәсіби болашаққа жаңа көзқарасты қалыптастыру.

Іс-шараға еліміздің барлық өңірлерінен 50 мыңнан астам келуші – оқушылар, студенттер, ата-аналар, мұғалімдер және бизнес өкілдері жиналды. Қазақстанда алғаш рет кез келген адам белгілі бір кәсіпті: дрон операторы мен автомеханиктен бастап электрикке, құрылысшыға және 3D басып шығару маманына дейін жеке «сынап көре» алатын иммерсивті платформа құрылды.

Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев іс-шараның форматын жоғары бағалап, оның техникалық және кәсіптік білім беру жүйесіне жаңа көзқарасты қалыптастырудағы маңыздылығын атап өтті.

Фестивальге олардың әрқайсысы жеке саланы білдіретін мамандықтардың тақырыптық көшелері кірді: ауыл шаруашылығы, құрылыс, энергетика, медицина, IT және басқалар. Мектеп оқушылары шеберлік сыныптарына, кәсіби сынақтарға, интерактивті аймақтарға қатысты, сонымен қатар жас мамандардың үлгілерінен шабыт алып, кәсіби шеберлік байқауларын тамашалады.

Қазақстанның тұрақты даму басымдықтарына сәйкес келетін цифрлық және жасыл кәсіптерге ерекше назар аударылды. Қатысушылар заманауи колледждер ұсынатын мүмкіндіктер, білім беру бағдарламалары, тағлымдамалар және мансап жолдары туралы білді.

Фестиваль нәтижесінде жүздеген мектеп оқушысы қосымша білім алу бағытын таңдады, ондаған кәсіпорын колледждермен әріптестік байланыс орнатты, бұқаралық ақпарат құралдары мен әлеуметтік желілерде жұмысшы мамандықтарына деген қызығушылықтың ауқымды толқыны басталды.

«Жұмысшы мамандықтары қаласы» фестивалі мамандық таңдау стереотиптерге емес, нақты мүмкіндіктерге, технологияларға және жеке амбицияларға негізделген жаңа ұрпақ үшін кәсіптік бағдар берудің жарқын үлгісіне айналды.

– Сіз WorldSkills бағдарламасының жұмысшы мамандықтарын танымал ету құралы ретінде маңыздылығын атап өттіңіз. Бұл қозғалыс қандай рөл атқарады және Қазақстандағы кәсіптік-техникалық білімнің беделін көтеруге қалай ықпал етеді?

– WorldSkills қозғалысы жұмысшы мамандықтарының имиджін өзгертуге және ТжКБ беделін нығайтуға мүмкіндік беретін ең тиімді халықаралық құралдардың бірі. WorldSkills чемпионаттарына қатысу студенттерді кәсіби өсуге ынталандырады, оқыту сапасының жоғары стандарттарын көрсетеді және кең аудиторияда еңбекке деген құрметті қалыптастырады (толығырақ ақпаратты https://talap.edu.kz/ және https://worldskills.kz/ сайттарынан алуға болады).

Біріншіден,

WorldSkills сапа көрсеткіштерін белгілейді. Қатысушылар бәсекелесетін құзыреттер еңбек нарығының ең өзекті талаптары негізінде қалыптасады.

Бұл колледждердегі білім беру бағдарламаларын жаңғыртуға, тәжірибеге бағытталған тәсілдерді енгізуге және оқу үдерісін халықаралық стандарттарға бейімдеуге мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда техникалық және кәсіптік білім беруге арналған білім беру бағдарламаларымыз WorldSkills кәсіби стандарттарына сәйкес 100% жаңартылды. Колледждер WorldSkills талаптарына сәйкес демонстрациялық емтихандарды да өткізеді.

Екіншіден, WorldSkills чемпионаттарына (аймақтық, ұлттық және халықаралық) қатысу жастарды шабыттандырады. Ірі компанияларға жұмысқа орналасқан немесе өз кәсіптерін ашқан байқауға қатысушылардың табыстары мектеп оқушылары мен студенттер үшін күшті мотивация. WorldSkills жұмысшы мамандықтарын көзге көрінетін, беделді және өршіл етеді. Халықаралық чемпионаттарға қатысқан он жылдың ішінде біз осы бағытта нақты қадамдар жасап жатырмыз: қазақстандық қатысушылар Еуропа және әлем чемпионаттарында қола және күміс медальдарды жеңіп алды, сондай-ақ Үздік шеберлігі үшін медальон (Medallion for Excellence) алу арқылы өздерінің кәсібилігін дәлелдеді.

Үшіншіден, WorldSkills арқасында техникалық және кәсіптік білім берудің инфрақұрылымы дамып келеді: жабдықтар жаңартылуда, жаңа технологиялар енгізілуде, жұмыс берушілермен ынтымақтастық нығая түсуде. Чемпионатқа дайындық заманауи шеберханаларды, білікті жаттықтырушыларды және өндіріспен тығыз байланысты қажет етеді.

WorldSkills қозғалысын дамыту аясында техникалық және кәсіптік білім беруді трансформациялаудың негізгі бастамаларының бірі – WorldSkills Kazakhstan Ұлттық құзырет орталығын құру.

Қазір бұл бағытта белсенді жұмыстар жүргізілуде. Ұлттық орталық сонымен қатар персоналды оқытудағы барлық мүдделі тараптардың (бизнес-қауымдастық, халықаралық серіктестер, соның ішінде WorldSkills International) арасындағы өзара әрекеттесу үшін институционалдық алаң ретінде қызмет етеді және Қазақстанның әлемдік кәсіби қоғамдастыққа интеграциялануының катализаторы болады. Мұндай орталықтың құрылуы жұмысшы мамандықтарының беделін нығайтуға, мамандарды даярлау сапасын арттыруға және елімізде жаңа кәсіби мәдениетті қалыптастыруға бағытталған стратегиялық қадам болып табылады.

Көріп отырғанымыздай, Қазақстанның WorldSkills қозғалысына қатысуы отандық кәсіптік білім беру жүйесінің халықаралық танылуын арттырады және оның әлемдік білім беру кеңістігіне интеграциялануына ықпал етеді.

Біз WorldSkills халықаралық чемпионаттарында Қазақстанның позициясын нығайтуды жалғастырамыз және олардың құралдарын белсенді түрде пайдалануды жоспарлап отырмыз.

Мысалы,

түркітілдес мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты тереңдету аясында Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі WorldSkills әлемдік тәжірибесінен шабыттанған жаңа халықаралық жобаның – TurkicSkills іске қосылуына бастамашы болды.

Бастаманың мақсаты – түркі елдерінің жастары арасында кәсіби дағдыларды дамыту, техникалық және кәсіптік білім берудің бірыңғай кеңістігін қалыптастыру және жұмысшы мамандықтарының беделін арттыру.

TurkicSkills оқытудағы озық тәжірибені көрсету және алмасу, жұмысшы мамандықтарына қызығушылықты ояту, колледждер, тәлімгерлер мен бауырлас елдердің студенттері арасындағы достық және кәсіби байланысты нығайтуға арналған алаңға айналуды мақсат етеді.

Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Әзірбайжан, Түркия және басқа да елдердің қатысушыларын біріктіретін алғашқы TurkicSkills чемпионатын биылғы жылдың соңында өткізу жоспарлануда. Бұл жастардың кәсіби өсуіне ынталандыру ғана емес, түркі әлемінің біртұтас білім беру экожүйесін қалыптастыруға жасалған қадам болмақ.

Осылайша, WorldSkills жай ғана конкурс емес. Бұл жұмысшы мамандықтарына деген көзқарасты өзгертетін, кәсіпқойлық мәдениетін қалыптастыратын және адам капиталының дамуын ынталандыратын алаң.

– Жұмысшы мамандықтары жылының аяғына дейін қандай жетістіктерге жетуді жоспарлап отырсыз? Табыстың негізгі көрсеткіштері қандай?

– Жалпы, «Жұмысшы мамандықтары» жылының табыстылығын тек сандық көрсеткіштермен ғана емес, сапалық өзгерістермен де – ең алдымен, қоғамдық көзқарастың қаншалықты өзгергенімен бағалау керек: жастар өздерінің болашағын және жұмысшы мамандықтарында өзін лайықты іске асыру мүмкіндіктерін көре ме? Бұл трансформацияның негізгі көрсеткішіне айналады.

Жұмысшы мамандықтары жылы кәсіптік білім беру сапасының жаңа стандартын белгілеп, бұл саланы түбегейлі жаңа деңгейге шығаруға тиіс.

Біз ТжКБ жүйесін дамытуда институционалдық тұрғыдан да, қоғамдық қабылдау деңгейінде де айтарлықтай нәтиже күтеміз.

Жетістіктің негізгі көрсеткіштері – жастар арасында жұмысшы мамандықтарының танымалдылығының артуы және техникалық және қолданбалы мамандықтар бойынша колледждерге түсушілер санының артуы; түлектердің жұмысқа орналасу деңгейін арттыру, бизнес-қоғамдастық пен кадрларды даярлау жүйесі арасындағы өзара әрекеттестіктің оң динамикасы.

Жалпы, техникалық және кәсіптік білім берудің беделін көтеру – бір жылдық науқан емес, көпжылдық стратегия, оған барлығы: мемлекет те, бизнес те, білім беру жүйесі де, ата-аналар да, студенттердің өздері де атсалысуы керек. Ал біз Біз жастарды даңғара атаумен емес, кәсіпте құндылықты көруге неғұрлым тезірек үйретсек, қоғамның еңбекке, білімге және шынайы кәсіпқойлыққа деген көзқарасын соғұрлым жылдам өзгертеміз.

Кәсіби білім тек шеберлікпен ғана шектелмейді. Бұл тағдыр таңдауы. Бұл жастардың өзін-өзі тануына, қоғамдағы тұрақтылық пен сый-құрметке апаратын жол. Бәлкім, бүгінде осы сандар мен жобалардың артында мамандығын енді ғана таңдап жатқан мектеп оқушысы тұрған болар. Мүмкін ол дәнекерлеуді, бағдарламалауды немесе құрылыс салуды үйреніп жатқан шығар. Немесе ол өзінің жеке бизнесі туралы армандайтын шығар. Ол үшін біз жүйені болашаққа деген сенімді сезінетіндей, өз таңдауын мақтан тұтатындай және

Қазақстанда әрбір еңбектің, әрбір мамандықтың маңызды, ал колледж «екінші мүмкіндік» емес, нағыз табысқа жеткізетін алғашқы қадам екенін білетіндей етіп өзгертеміз.

Қазақстанды қуатты, тәуелсіз, бәсекеге қабілетті ел ретінде көргіміз келсе, алдымен еңбекті құрметтеуден бастауымыз керек.

«Жұмысшы мамандықтары жылы» – бұл бір реттік науқан емес. Бұл тұрақты дамуға, кәсіпқойлықтың жаңа мәдениетіне және ТжКБ жүйесіне сенімге айналуға тиіс серпін.

– Біз сондай-ақ техникалық және кәсіптік білім беру саласындағы басқа да бастамаларға толығырақ тоқталып, оларды сізбен талқылауға болар еді, бірақ оны келесі кездесуге қалдырайық. Қызықты әрі мазмұнды сұхбатыңыз үшін рахмет. Журналымыздың редакциясы сізге және сіздің ұжымыңызға жоспарлаған барлық жобаларыңызды жүзеге асыруда толағай табыс, шабыт, қуат және Қазақстандағы кәсіби білімді дамыту жолында жаңа жетістіктер тілейді!

Сурет: Ерсин Бапанов, Нурке Омирбай, AkeBala Studio

---

АННОТАЦИЯ

Президент НАО «Talap» Санжар Татибеков рассказывает о работе компании по развитию системы технического и профессионального образования и делится своим видением места рабочих профессий в обществе. Год рабочих профессий должен задать новый стандарт качества профессионального образования и вывести эту сферу на принципиально новый уровень. В то же время его проведение не является разовой акцией. Инициативы, начатые в этом году, должны превратиться устойчивое развитие, внедрение престижа людей труда в культурный код общества.