Беймәлім авиатор: Сәкен Сейфуллин

Азаматтық авиация академиясының 30 жылдығына орай елдің әуе флоты тарихына арналған ерекше басылым дайындалып жатыр. Осы еңбекті дайындау барысында зерттеушілер күтпеген, бірақ жарқын әрі маңызды тарихи дерекке тап болды — Сәкен Сейфуллиннің қазақ авиациясының негізін қалауға қосқан үлесі. Бұл дерек тіпті оның өмірбаянын жақсы білетін жандарды да таңғалдыруы мүмкін. Өйткені Сәкен Сейфуллин, ең алдымен, ақын, жазушы, қоғам қайраткері, жаңа дәуір қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі ретінде белгілі. Алайда азаматтық авиацияның қалыптасу тарихында да оның есімі әдебиет пен саясаттағы рөлінен кем түспейді.

1923 жылдың 4 сәуірінде Орынборда өткен ҚазАССР Халық Комиссарлар Кеңесінің отырысында Сәкен Сейфуллин әуе флотын қолдау жөніндегі Комиссия құру бастамасын көтерді. Бұл — Қазақстанда авиация дамуының ресми бастамасы болды. Комиссия құрамы бекітіліп, өкілдер Мәскеуге «Добролет» әуе көлігі ұйымының басшылығымен келіссөз жүргізуге жіберілді. Бұл ұйым 1923–1930 жылдары жұмыс істеген. Осыдан соң Орынборда оның өлкелік кеңсесі ашылып, өзге қалаларда бөлімшелері құрылды.

Азаматтық авиация академиясы жанындағы Авиациялық колледждің директоры, осы тарихи басылымның құрастырушысы А. Саретбаев бұл жайлы былай дейді:

«Қазақстанда азаматтық авиацияның және жалпы әуе қатынасының қалыптасу, даму тарихына қатысты мұрағаттық материалдарды жинау барысында ел ішіндегі әртүрлі архивтер мен кітапханалардан белгілі тарихшы, сәкентанушы М. Әбсеметовтің "Сәкен Сейфуллин — Халкомкеңестің төрағасы" атты монографиясын таптық. Онда жаңа архив деректеріне сүйене отырып, ақынның қоғамдық-саяси қызметіндегі маңызды оқиғалар, соның ішінде қазақ авиация инфрақұрылымын жүйелі түрде құру барысы қарастырылады».

Сәкен Сейфуллиннің авиацияға деген қызығушылығы тек саяси ерікпен шектелмеді — бұл қызығушылық оның жеке, тіпті романтикалық сезімдерінен туындады. 1921 жылы Омбы әуежайында алғаш рет ұшақты көруінен әсерленіп, «Аэроплан» атты өлеңін жазды. Ал 1923 жылы жазған «Самұрық» поэмасында ұшақ – халықты жарқын болашаққа жетелейтін сиқырлы құс ретінде сипатталады:

«Самұрық – зәулім кеме екен,Қанат астында – жер көген.Енді әркім ұша аладыТеңіз, тау, дала, орманмен...»

Ол үшін авиация – жай ғана технология емес, жаңару, прогресс пен қазақ даласының жаңаша өркениетке шығуының нышаны болды.

Сәкен Сейфуллин тек авиация туралы жыр жазумен шектелмеді — нақты әрекеттерге де көшті. 1923 жылдың 28 мамырында ол Халкомкеңес пен Еңбек және қорғаныс кеңесінің бірлескен отырысына қатысып, Әуе флотын қолдау қоғамы президиумының құрамын бекітті. Сонымен қатар, ол Орынбор – Орал – Ақмола – Семей бағытындағы әуе қатынасын ашу идеясын ұсынды және бұл бағыттың дайындығын өзі тексерді. Тіпті, «Добролет» ұйымының алғашқы қазақ акционерлерінің бірі болды — ұшақ сатып алу үшін қаржы аударды.

Сәкен Сейфуллиннің сенімі мынадай болды: авиация – қарапайым халыққа қызмет етуі тиіс, пошта, дәрі-дәрмек жеткізу, шалғай аймақтарды байланыстыру – оның міндеті. Ол:

«Ұшқыштарға далаға үйренуге, ал халыққа – аспанға үйренуге мүмкіндік беру керек», – деп жазды.

Ол Германиядан Junkers Ju-13 жолаушылар ұшақтарын сатып алуды жақтады және «Еңбекші қазақ» газетінде:

«Болашақ – авиацияға ие болған халықтікі. Қазақстанға ұшақтар керек — әр губернияға кемінде біреуден», — деп жазды.

1923 жылдың 8 қазанында Сәкен Сейфуллин өзі ұшақ бортына отырып, әуеге көтерілген алғашқы қазақтың бірі болды. Бұл жай ғана жеке тәжірибе емес, символдық қадам еді. Өз мысалымен ол жұртты аспанға, жылдамдық пен жаңаруға сенуге шабыттандырды.

Сәкен Сейфуллин жай ғана мемлекет қайраткері болған жоқ. Ол – авиатор-романтик, көкке тек мемлекеттік қадамдармен емес, жүрекпен де ұмтылған жан. Оның үлесі – алғашқы аэродромдар, ұшақтарға қаржылай үлес, «Самұрық» туралы поэма ғана емес. Бұл – авиация – ел мен халықтың дамуына қажетті дүние деген идея.

Ол: «Авиация – жас әрі еңбекқор елдің қанаты», – деп айтқан.

Бүгінде, жүз жыл өткен соң, Қазақстан авиациясы сенімді түрде көкте самғауда. Бірақ оның түп тамыры – 1920-жылдарда, ал сол іргетасты қалаған тұлғалардың бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол — далаға қанат бітірген адам.

Сол кезеңде Алматы – жаңа астана атанып, онда алғашқы аэродромның құрылысы басталды (қазіргі Орталық стадион тұрған жерде). 1930 жылы астанаға Мәскеуден алғашқы тұрақты жолаушы рейстері келе бастады.

…1931 жылға қарай Қазақ азаматтық әуе флоты басқармасы (ҚУ ГВФ) құрылды. Бар-жоғы бірнеше жылда:

· авиабағыттар ұзындығы 1400 км-ден 8332 км-ге дейін ұлғайды;

· жүк пен жолаушы тасымалы 287%-ға артты;

· авиация ауыл шаруашылығында кеңінен қолданыла бастады — 1931 жылы 143 мың га жер саранчадан, 34 мың га батпақ безгектен авиация арқылы өңделді.

Әрине, авиация саласы түрлі қиындықтармен де бетпе-бет келді: рейстердің кешігуі, техника жетіспеушілігі, сервистің болмауы. 1935 жылы ҚУ ГВФ-ның саяси бөлімінің «Пропеллер» газетінде:

«Жолаушыларды қызметкерлер үшін түсіреді, жүк жоғалады, маршруттар ауысады...», - делінген.

Соған қарамастан, сол кездің өзінде қауіпсіздік, тұрақты ұшу, қызмет көрсету мәдениеті мәселелері көтеріле бастады — бұл тақырыптар бүгін де өзекті.

Сәкен Сейфуллин үшін авиация – жай ғана прогресс белгісі емес, халықтар мен аймақтарды және болашақты байланыстыратын көпір еді. Бүгін, жүз жылдан кейін, оның әуе көлігі саласына қосқан үлесі — оның әдеби және саяси мұрасымен қатар мойындалуда.

Азаматтық авиация академиясы 30 жылдық мерейтойын атап өте отырып, елін аспанмен қауыштырған азаматқа — Сәкен Сейфуллинге тағзым етеді.